De Nederlandse rechtsstaat heeft de afgelopen jaren meerdere klappen te verduren gehad. Denk aan de covidcrisis, de dreiging van drugscriminelen, de groei van desinformatie en de Toeslagenaffaire. Zijn dit slechts ongelukkige toevalligheden, of is er sprake van een constante, negatieve trend? In dit artikel bespreek ik de staat van onze rechtsstaat en tevens werp ik een blik op de toekomst.
Wat is een rechtsstaat?
Allereerst is het wellicht slim om te definiëren wat een rechtsstaat exact is. In de wet is deze term namelijk niet gedefinieerd. Echter, een snelle raadpleging van de welbekende Van Dale verraadt dat een rechtsstaat ‘een staat is waarin het recht wordt gehandhaafd’. Dit schiet natuurlijk nog niet veel op. Maar als we dieper duiken in de juridische literatuur, dan komen we erachter dat de rechtsstaat doorgaans aan vier criteria moet voldoen. Het gaat hier dan om een scheiding der machten, het legaliteitsbeginsel, onafhankelijke rechtspraak en grondrechten. Dit zijn niet alle kenmerken van een rechtsstaat, m,, m, aar wel de vier meest genoemde. Dit klinkt allemaal zo complex nog niet en Nederland lijkt makkelijk aan deze eisen te voldoen. Wat is dan het probleem?
Klappen voor de rechtsstaat
U zat waarschijnlijk lekker op de bank of wellicht bevond u zich buiten. Maandag 16 maart 2020. Deze datum is inmiddels onlosmakelijk verbonden met het coronavirus nu op deze dag minister-president Mark Rutte voor het eerst een tv-toespraak hield met betrekking tot een lockdown. Inmiddels zijn we twee jaar verder en lijkt corona volledig geïmplementeerd te zijn in ons dagelijks leven. Wat wij wellicht niet direct doorhebben, is dat COVID-19 (langzamerhand) klappen toebrengt aan onze democratische rechtsstaat. Zo schrijft Willem van der Werf, partner bij Van der Feltz Advocaten, in juni 2020 in het Advocatenblad dat de coronabestrijding ten koste gaat van de democratische rechtsstaat. De maatregelen zouden namelijk zijn gebaseerd op een wet die hier geen grondslag voor biedt. BNR publiceert op hun website op 25 juni een soortgelijk bericht. Daarnaast heeft het Europees Parlement meerdere malen over deze kwestie vergaderd, onder andere op 13 november 2020. Op deze dag is ook een Resolutie aangenomen ter verbetering van dit probleem.
Evident is dat COVID-19 een zware impact heeft gehad (en heeft) op onze rechtsstaat. Hierbij valt vooral te denken aan het geklungel rond de juridische grondslagen van de (nood)bevoegdheden en bijvoorbeeld de Avondklok-zaak in februari 2021.
Wat hand in hand gaat met COVID-19 is desinformatie. Desinformatie is sinds de pandemie ook explosief gegroeid. Door de globale digitalisering kan desinformatie zich – bijna letterlijk – als een lopend vuurtje verspreiden. Een goed voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de bestorming van het Capitool in de VS in januari 2021. Maar ook in Nederland zijn er talloze voorbeelden te vinden. Denk aan de 29-jarige man – complotdenker – die met een fakkel voor het huis van Sigrid Kaag stond. Of de onjuiste informatie die constant over vaccinaties wordt verspreid. Desinformatie splijt de samenleving in tweeën en zorgt er ook voor dat politici en het gezag minder serieus genomen worden. Oud-minister Kasja Ollongren bracht dit in januari 2021 al onder de aandacht in een toespraak. Ook heeft de Eerste Kamer hier afgelopen week nog over gedebatteerd.
Evident is geworden dat desinformatie een groot gevaar is voor de Nederlandse rechtsstaat.
Alsof de Nederlandse rechtsstaat nog niet genoeg te verduren had, trad het kabinet af in 2021 als gevolg van de Toeslagenaffaire. Duizenden ouders zijn onterecht als verdachte aangewezen en hebben duizenden euro’s schuld opgelopen. Uit meerdere rapporten blijkt dat de grondbeginselen van de rechtsstaat geschonden zijn. Uit de Toeslagenaffaire blijkt heel goed hoe kwetsbaar onze rechtspraak en democratische rechtsstaat kunnen zijn.
Dit is nog maar een greep uit de klappen die de Nederlandse rechtsstaat te verduren heeft gehad de afgelopen jaren. Uiteraard kan ik in een kort artikel als deze niet alle problemen uitvoerig analyseren.
Kan onze rechtsstaat tegen een stootje?
Als je enkel het eerste deel van mijn artikel zou lezen, zou je wellicht denken dat het niveau van de Nederlandse rechtsstaat extreem onder de maat is. Echter, desondanks alle bovengenoemde ‘probleempjes’ staat Nederland op nummer 6 (van de 139) op de Rule of Law Index van 2021. Volgens dit jaarlijkse rapport gaat de Nederlandse overheid goed om met haar bevoegdheden en is er weinig tot geen corruptie. De overheid en rechtsspraak zijn toegankelijk en de fundamentele rechten worden voldoende gewaarborgd. Volgens de index scoort Nederland ook hoog op wetshandhaving, rechtssysteem en veiligheid. Over het algemeen heeft Nederland dus een enorm goede score; desondanks de klappen die onze rechtsstaat heeft moeten opvangen.
Kanttekening hierbij is uiteraard dat Nederland wordt afgezet tegen 138 andere landen. Dat andere landen ergere problemen dan wij hebben, doet natuurlijk niet af aan de serieusheid en ernst van de problemen die wij hebben.
Een blik op de toekomst
‘Hoe nu verder?’ hoor ik u wellicht denken. Een oplossing is zo simpel nog niet. De Nederlandse rechtsstaat scoort over het algemeen goed. Echter, het lijkt mij dat we er wel voor moeten waken dat we niet meer klappen te verduren gaan krijgen. Duidelijk zichtbaar is bijvoorbeeld ook de toename van het geweld jegens politici. De verharding van het politieke debat speelt hier zeker bij een rol. Echter, in mijn optiek moeten we ons beseffen dat een democratische rechtsstaat een groot goed is dat we te allen tijden moeten beschermen; zeker nu het ook geen vanzelfsprekend goed is. Daarnaast is het natuurlijk onmogelijk dat altijd alles maar goed zal zijn. Soms maak je als land crises mee en dan is het zaak om daarop adequaat te reageren, zoals gebeurde tijdens de covidpandemie.
Hoewel de staat van onze rechtsstaat een probleem is waar we op de korte termijn niet van af zullen komen, lijkt het mij een stap in de goede richting als alle betrokken actoren (onder andere de overheid, handhaving en de rechtspraak) vooral bij hun eigen rol blijven en extra scherp zijn op de bevoegdheden die zij uitvoeren. Uiteindelijk zal het goedkomen en is het ook belangrijk dat een rechtsstaat tegen een stootje kan en niet direct instort als een kaartenhuis. Gegeven de bovenstaande gebeurtenissen, lijkt het mij wel dat onze rechtsstaat een dikke huid heeft. Ik ben dan ook positief gezind over de toekomst. Ik heb er vertrouwen in.
Bronnen
https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/rechtsstaat#.YglP8d_MK3A
https://www.navigator.nl/document/id2ec574e72a0a46e3881a2baa9e0d4508?ctx=WKNL_CSL_85
https://ecer.minbuza.nl/ecer/dossiers/rechtsstaat-in-de-eu/de-rechtsstaat-beginselen-en-bedreiging
https://www.bnr.nl/nieuws/politiek/10413744/noodbevoegdheden-mogelijke-bedreiging-voor-rechtsstaat
https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0307_NL.html
https://www.eerstekamer.nl/nieuws/20220208/rechtsstaat_grondrechten_en
https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/country/2021/Netherlands/Criminal%20Justice/