'Wat mij altijd opvalt in die [zeden]zaken, is dat vrouwen, als het gaat om man-vrouwverhoudingen, zich toch snel láten verkrachten. Ze geven gauw hun verzet op,’ aldus Gerard Spong in de documentaire ‘Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes’ van Sunny Bergman. De interviewster vraagt vervolgens hoe Spong dan de problemen zou oplossen, waarop hij antwoordt: ‘Een goed weerbare vrouw, die zal denk ik het aantal verkrachtingen drastisch doen afnemen.’ De uitspraak van Spong leidde tot een storm van kritiek, waaronder de paginagrote advertentie met daarop: Beste Gerard, het ligt niet aan vrouwen.
En terecht: ongeveer 70 procent van de verkrachtingsslachtoffers krijgt namelijk een zogenaamde ‘freeze response’. Dit is een automatische lichamelijke reactie, waarbij door extreme stress de controle wordt overgenomen. Vrouwen uit de documentaire van Bergman zeggen hierover: ‘Ik had geen keuze dan mij eraan over te geven, omdat ik wist dat ik toch niets kon doen. Dit is het.’ En: ‘Ik kon eigenlijk niks doen, omdat ik soort van verstijfde. Wat er gebeurde, is dat ik een soort out-of-body experience kreeg.’ Ondanks het feit dat het hier om een biologisch verdedigingsmechanisme gaat, worden slachtoffers nog steeds geconfronteerd met de vraag waarom zij zich niet verder verzet hebben. Dat is een vorm van schuldverschuiving, ook wel victim blaming genoemd. Victim blaming betekent dat slachtoffers (deels) verantwoordelijk worden gehouden voor hetgeen hen is overkomen. Dergelijke reacties zijn wijdverbreid: uit onderzoek blijkt dat ongeveer drie op de vier slachtoffers van seksueel geweld ten minste één negatieve of beschuldigende reactie krijgt.
Victim blaming komt voor in verschillende contexten. Gerard Spong is niet de enige die zich in de media uit heeft uitgelaten over de vermeende rol van vrouwen in hun verkrachting. Een bekend voorbeeld is Andrew Tate, met uitspraken als: ‘Als je jezelf in een positie brengt om verkracht te worden, moet je zelf enige verantwoordelijkheid dragen.’ Victim blaming komt niet alleen in de media voor, maar ook binnen de directe sociale kring. Juist waar steun wordt verwacht, gebeurt soms het tegenovergestelde. Ook bij formele instanties is victim blaming aan de orde. Jiska Dijk, expert seksueel geweld bij Slachtofferhulp Nederland, vertelt dat zij weleens van slachtoffers hoort dat de politie opmerkingen maakt zoals “Dat is ook niet slim om te doen,” of: “Dat had je niet moeten doen.”
Wanneer een autoriteit zoals de politie, die geacht wordt bescherming, erkenning en gerechtigheid te bieden, in plaats daarvan de verantwoordelijkheid impliciet of expliciet bij het slachtoffer legt, versterkt dat gevoelens van schaamte, schuld en machteloosheid. Daarnaast tast dit het gevoel van geloofwaardigheid aan. Victim blaming brengt ook andere ernstige gevolgen met zich mee voor slachtoffers. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat er een verband is tussen negatieve reacties op seksueel geweld en het ontwikkelen PTSS en verminderde seksuele assertiviteit. Daarnaast vormt victim blaming een drempel voor slachtoffers om hun verhaal te vertellen.
Waarom gebeurt victim blaming dan zo vaak? Daarvoor zijn verschillende verklaringen. Eén daarvan is de ‘ideal victim theory’ van Noorse socioloog Christie. Volgens deze theorie zou het ‘ideale slachtoffer’ meer steun en empathie krijgen, bijvoorbeeld een oude vrouw van wie haar tasje wordt gestolen. Slachtoffers die niet aan het concept van het ‘ideale slachtoffer’ voldoen, zouden dus op minder sympathie kunnen rekenen. Een andere verklaring is de theorie van de rechtvaardige wereld. Deze psychologische theorie gaat ervan uit dat mensen de wereld als eerlijk en voorspelbaar willen zien. Wanneer er iets ergs gebeurt, zoeken ze daarom naar een reden, ook bij het slachtoffer. Daarnaast kan victim blaming voortkomen uit de angst om zelf slachtoffer te worden. Om zichzelf gerust te stellen, zoeken mensen naar verklaringen waarom het hen niet zou overkomen en schuiven ze de verantwoordelijkheid, vaak onbewust, af op het slachtoffer.
De uitspraak van Spong is geen uitzondering, maar past binnen een hardnekkig patroon dat zichtbaar is in reacties van autoriteiten, media en zelfs aan de keukentafel. Die reacties zijn niet altijd bedoeld om slachtoffers de schuld te geven, maar hebben desondanks ingrijpende gevolgen voor slachtoffers. Juist daarom is bewustwording zo belangrijk: door anders te luisteren, spreken en denken, kan er een sfeer ontstaan waarin slachtoffers zich veilig voelen om hun verhaal te doen. Dat begint bij erkenning: het ligt niet aan hen.
Bronnen:
Bergman, S. (2024). Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes [Documentaire]. VPRO.
Morris, M. C., & Quevillon, R. P. (2018). The role of victimization and negative social reactions in recovery from sexual assault: Pathways to PTSD and problem drinking. Journal of Interpersonal Violence, 33(22), 3415–3447. https://doi.org/10.1177/0886260516645813
https://www.ebsco.com/research-starters/social-sciences-and-humanities/ideal-victim-concept
https://psycho-trauma.nl/wp-content/uploads/2015/11/EM26_Ontwikkeling_Victim_blaming.pdf
https://vu.nl/nl/nieuws/2025/waarom-veel-slachtoffers-seksueel-geweld-geen-hulp-zoeken